Creativiteit is helemaal in. Iedereen heeft het erover. In marketing, in techniek en op alle plekken waar grote problemen op te lossen zijn en geen hapklare oplossingen voorhanden (onderwijs, gezondheidszorg, milieu, klimaat, migratie - het zijn er nogal wat): iedereen roept dat er creativiteit nodig is. Innovatieve oplossingen, moeten we hebben!
Toch lijken de meeste bedrijven nog steeds bewust ingericht om creativiteit te smoren. Met hiërarchische structuren en mensen die worden begraven onder busywork dat nauwelijks iets te maken heeft (of ruimte laat) voor het ontwikkelen van ideeën.
Vandaag een verhaal over hoe het wel moet.
Het vliegtuighal-gevoel
Ik was op de reünie van mijn studie, HTS Luchtvaarttechniek. Die was in een grote practicum-hal op de universiteitscampus in Delft. Een hal die heel erg leek op de hal waar ik aan het eind van mijn studie mijn stage, mijn afstudeertijd en de zomer ertussen doorbracht. En meteen toen ik binnenliep had ik dat gevoel weer: het vliegtuighal-gevoel. Gereedschap, proefstukken, prototypes, autoclaven en op vliegvelden gejatte waarschuwingsborden: hier werkten (toekomstige) ingenieurs aan dingen die nu simpelweg nog niet bestonden, maar die later ons leven zouden gaan vormgeven.
(De presentaties over elektrisch vliegen en de onthulling van een eerste elektrisch sportvliegtuig, ontwikkeld door studenten, bevestigden dat gevoel trouwens)
Ooit was ik ook zo'n toekomstig ingenieur en werkte ik in een laboratorium in een hal een paar kilometer van deze vandaan. Geavanceerd gereedschap zover je kon kijken. Razendsnel internet (in een tijd dat je thuis nog een inbelmodem had - ja, ik ben oud). Een werkplaats met 2 doorgewinterde vaklui waar je custom-built gereedschap kon laten maken. Niemand die keek hoe laat je binnenkwam of wegging, niemand die ieder half uur kwam vragen wat je aan het doen was en niemand die vroeg waar je die vijftientons trekbank van 300.000 gulden (ja, ik ben OUD) eigenlijk de hele week voor nodig had. Op voorwaarde dat je hem maar netjes reserveerde.
Gesloopt
Er werd daar gewoon aangenomen dat je slim genoeg was om te weten waar je mee bezig was. Of in ieder geval slim genoeg om hulp te vragen als je er niet uitkwam. En die hulp kreeg je altijd, want zo werkt dat in een bedrijf waar mensen een gemeenschappelijke passie hebben. Daar is kennis delen geen taak, maar een beloning.
En ja, die vijftientons trekbank heb ik gesloopt. Met een knal.
En nee, dat vond niemand erg. Want inmiddels had ik ook een enorme bak goede onderzoeksdata verzameld. En waar gehakt wordt, vallen spaanders. Dat is Ruimte. Ruimte voor Creativiteit.
Motorblok zandstralen
Werd van die ruimte dan nooit misbruik gemaakt? Ehm, wat denk je zelf? Als je een stel jongvolwassenen een luchtdrukkanon en een hal van 100 meter lang geeft, dan komen ze op ideeën. En een elektrische kraan, bedoeld om vliegtuigconstructies te verplaatsen, is ideaal om het motorblok uit je klassiekertje te tillen als de hoogleraren naar huis zijn. Zeker als je daarna op kosten van de universiteit de cilinderkop kunt zandstralen.
Als je je bedrijf bestuurt vanuit een spreadsheet met financiële KPI's zijn dat allemaal 'verliezen'. Of zelfs 'misbruik van bedrijfsmiddelen'. Waar je mensen voor moet berispen of ontslaan. Maar dat is oliedom, want ik zie iets heel anders. Ik zie de menselijke geest op zijn optimal point of operation.
Want de medewerker die de ene avond 'illegaal' je gereedschap gebruikt, zit de andere avond - met dezelfde passie - werk voor een klant af te maken. De medewerker die is toegejuicht omdat hij met inzet van al zijn inventiviteit het voetbal op het grote scherm in de kantine heeft gekregen (en daarmee in feite werktijd verspilde en bedrijfsmiddelen misbruikte), neemt die week in ieder geval geen ontslag.
Ik heb nog nooit in mijn leven samengewerkt met zo'n slim, creatief en eigengereid zootje ongeregeld als die anderhalf jaar in de vliegtuighal. En ik heb nog nooit zo veel vertrouwen gekregen van mijn meerderen. En als je denkt dat we daar alleen maar een beetje liepen te klooien, heb je het goed mis. De resultaten van het werk dat we daar deden zitten nu in vliegtuigen, windmolens, huishoudelijke apparaten, racefietsen en (helaas ook) luchtafweergeschut over de hele wereld.
Gras op de muur en paarse poefjes
Bepaalde omgevingen wakkeren creativiteit dus aan. Dat is inmiddels doorgedrongen tot de hogere managementlagen. En dat het gemiddelde kantoor wat dat betreft goed klote is, dat weet iedereen inmiddels ook. Dat moet dus overal allemaal anders. Kantoren moeten een space worden, waarin we ontmoeten en samen creëren en bla, bla, leuter, klets. Er verschijnt gras op de muur, er komen brainstormruimtes en we vervangen de bureaus door lange tafels of stapels oude pallets.
Ooit zat ik bij een klant in zo'n creative space op een klein, paars poefje terwijl iemand van Legal (op een mintgroen poefje) al het leven mepte uit een artikel waar ik een week aan gewerkt had. Dat onderga ik de volgende keer liever op een gewone stoel, met een tafel om mijn aantekeningen op te leggen.
Zelfstandig naar het toilet?
Ook een dagje op kantoor bij een Techreus Die We Allemaal Kennen liet me zien hoe ver het geblaat over creativiteit en innovatie af kan staan van de door keiharde KPI's, voorschriften en sociale normen gedreven werkelijkheid. In onze werkruimte stond bijvoorbeeld een vintage schoolbureautje met een heel cute blikje kleurpotloden erop. Uiteraard kwam niemand op het idee komen om zich aan dat mini-bureautje te vouwen om iets creatiefs te doen. En de kleurpotloden waren al jaren door niemand aangeraakt.
Wij zaten gewoon aan een 13-in-een-dozijn vergadertafel (wel beter voor je rug) te vergaderen. Een wandelingetje voor de creativiteit? Vergeet het maar. Iedere 15 meter waren er deuren met elektronische beveiliging en wij hadden als gasten geen pasjes gekregen. Dat waren nou eenmaal de regels. We moesten dus onder begeleiding naar het toilet. Had je de euvele moed dat te weigeren en zomaar zelfstandig, als een volwassen mens je behoefte te gaan doen, dan werd je beloond met opsluiting in een kantoorgang totdat je een passerende techie om hulp kon smeken...
Alles heeft een functie, alles is deel van een proces
Het verschil tussen zo'n opgeleukt kantoor en een vliegtuighal is dat alles in zo'n vliegtuighal een functie heeft. Er staan daar alleen maar dingen die op zeker moment door iemand gebruikt worden om iets te maken. En overal liggen ook de resultaten of halffabrikaten van zo'n proces. Proefstukken, probeerseltjes, schetsen... Alles wat je ziet maakt, kortom, deel uit van een creatief proces.
Gras aan de muur, vrolijk gekleurde poefjes en vintage schoolbankjes hebben geen moer met creativiteit te maken omdat ze in creativiteit helemaal geen functie hebben. Wil je dat mensen creatief zijn, geef ze dan de gereedschappen die ze nodig hebben en geef ze de ruimte om te spelen en te klooien. Geef ze werkgerelateerde spullen, maar ook niet-werkgerelateerde spullen. De organisator van mijn schoolreünie (een jaargenoot van me, die nu docent is op onze oude school) vertelde me bijvoorbeeld dat hij zijn drumstel in de vliegtuighal had gezet. Een oud-schoolhoofd had thuis geen plek meer voor zijn gitaarversterkers, dus die kwamen er ook bij. Het resultaat: spontane jamsessies. Ziet dat eruit als 'werken'? Nee. Maar het werkt wel.
Een sigaar en een espresso
Een briljante programmeur die ik kende dacht zijn architecturen en code uit met een rokende sigaar in één hand en een espresso in de andere. Die was spreadsheet-technisch gesproken ook niet aan het werk, want hij was in de kantine (waar je toen nog mocht roken - IK BEN OUD).
Vraag: als je zit te drummen, of je loopt te ijsberen met een sigaar tussen je lippen, ben je dan productief?
Het antwoord is: dat is de verkeerde vraag.
De definitie van waarde klopt niet
De echte vraag is: hoe los je problemen op als er nog geen kant en klare manier is om ze aan te pakken? En het antwoord is: niet door slimme mensen te dwingen keihard 'productief' te gaan zitten wezen achter een bureau, maar door ze continu op hun eigen tempo een proces van analyseren, denken, experimenteren en reflecteren te laten doorlopen.
En maakt het dan echt uit of ze zaten te typen of stonden te roken? Vraagt iemand over een paar decennia aan degene die darmkanker de wereld uit hielp of ze elke ochtend netjes om half 9 op kantoor was? Of zijn we gewoon heel blij dat het probleem opgelost is?
Managers en organisaties snappen creativiteit niet, omdat hun definitie van waarde niet klopt. Ze kunnen ze de waarde van een innovatieve oplossing pas uitrekenen als die geïmplementeerd is en dus al werkt. Dat is in marketing weken, in de techniek maanden en in organisatie en overheid jaren nadat zo'n methode door een creatief iemand is uitgedacht.
Wat je nodig hebt voor creativiteit, is dus een totaal nieuwe manier van boekhouden.
Ook in contentmarketing.
